Forması bilinməyən iqdisadiyyatımız

Bildiyimə görə hər bir dövlətin onun quruluşundan asılı olaraq iqtisadiyyatının müxtəlif forması mövcuddur. Əsasən iki cür iqtisadiyyat forması mövcud olmuşdur. Bildiyiniz kimi bunlardan biri sosializim cəmiyyətində iqtisadiyyatın formalaşması üçün planlı təsərrüfat forması işlənib hazırlanmışdır. Yəni hər bir məhsulun istehsal miqdarı əvvəlcədən planlaşdırılırdı və tələbata görə istehsal olunurdu. Azərbaycan respublikası müstəqillik qəbul etdikdən sonra istər-istəməz cəmiyyətimizin formasa da dəyişdi. Çətin də olsa yeni iqtisadi siyasətə keçməyə başladıq. Bu kapitalizim cəmiyyətində bazar iqtisadiyyatı deyilən bir formaya uyğunlaşdıq. Lakin bu uyğunlaşma çox gec baş verdi, bunu da səbəb kimi keçid dövrünü göstərdilər. Hazırda bizim respublikanın iqtisadiyyatı hansı formada idarə olunur? Bunu ona görə soruşuram ki, bu yaxınlarda televiziya kanallarının birində iki millət vəkili iqtisadiyyatımızın hazırki vəziyyətini və qiymət artımının səbəblərini müzakirə edirdilər. Qiymət artımının səbbi kimi millət vəkillərindən biri alverçiləri günahlandırdı. Bunu bu cür izah etdi: alverçi topdançıdan kartofu ucuz qiymətə alır sonra isə onu baha qiymətə satır. Ümumiyyətlə alıb-satmaq, pul qazanmaq bazar iqtisadiyyatının qanunlarından biridir.Əgər təklif tələbatı üstələyirsə istər-istəməz məhsulun qiyməti düşür. Əksinə olarsa onda məhsulun qiyməti qalxar. Bir anlığa bu millət vəkilinin izahı məni düşündürdü. Düşündüm ki, kaş bu millət vəkilinin yanında olaydım və soruşardım cənab millət vəkili bəs alverçilər soğanın qiymətin niyə artıra bilmirlər. Ona görə ki, respublikamızda əhalinin tələbatından artıq soğan istehsal olunmuşdur. Yəni təklif təlabatı üstələmişdir. Budur bazar iqtisadiyyatının qanunları. Bu millət vəkilləri isə xalqa nəyi aldatmaq istəyirdilərsə mən anlamadım.
Bəzi detalları analiz etdikdə görürük ki, bu iqtisadiyyatımız, istehsalımız nə planlı iqtisadiyyat formasına nə də kapitalizim iqdisadiyyat formasına uyğun gəlir. Yuxarıda planlı isdisadiyyatın qısa məzmunun açıqladıq. Kapiatlizimi cəmiyyətininm inkişaf formasının dayağı rəqabətdir. Çünki təmiz rəqabət olan yerdə keyfiyyətli mal, sərfəli qiymət əsas rol oynayır. Bu gün Azərbaycanda istehsal olunan xalq tələbatı malları və yaxud texniki təyinatlı məhsulları rəqabət formasında istehsal olunmur. Adi bir misal çəkim: bir nəfər özü üçün Azərbaycan istehsalı olan kostiyum alıb.. Bir müddətdən sonra həmin kostiyum öz keyfiyyətini itirib və yararsız hala düşüb. Alıcı öz etirazını bildirmək üçün həmin mağazaya baş çəkib öz istehlakçı hüququnu tələb edib. Lakin mağaza sahibləri bildiriblər ki, biz sizə heç cür köməklik edə bilmərik. Alıcı isə bildirib ki, sizdən şikayət edəcəm. Onlarsa bunun qarşılığında “get hara istəyirsən şikayət et” cavabını veriblər. Bildiyiniz kimi Azərbaycanda istehlakçıların hüququ deyə bir qanun qüvvəyə minmişdir. Əgər vətəndaş həmin qanundan istifadə edib öz hüququnu qorumaq istəsə belə bir nəticəyə nail ola bilməyəcək. Çünki həmin istehsal müəssisəsinin arxasında hansısa bir dövlət məmuru ya da inzibati orqanlarının işçilərindən biri dayanır. Bu cür misallardan yüzlərlə çəkmək olar. Hər bir dövlətin büdcəsinin formalaşmasında vergilər nazirliyinin rolu danılmazdır. Əgər bir dövlətdə vergi intizamı, vergidən yayınma halları çox olarsa təbii ki, həmin dövlətin büdcəsi kəsrlə formalaşacaq. Əgər Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatında kölgəli iqtisadiyyat tamamilə aradan qaldırılarsa respublikamızın büdcəsi nəzərdə tutulduğundan artıq yerinə yetirilər, vətəndaşlarımızın maddi rifahı yüksələr və bütün sosial tələblər həyata keçirilər. Bu cür qeyri normal iqtisadi formamız davam etdikcə ölkədə işsizlik də davam edəcək. Necə deyərlər sağlam iqtisadi rəqabət olmayan yerdə inkişaf da olmaz.

Qiyam Rəşadoğlu
[xfgiven_embed] [/xfgiven_embed] [xfgiven_youtube][/xfgiven_youtube]